چکیده:
میان جریان‌های سیاسی و توسعه اقتصادی، ربط وثیقی وجود دارد. به نحوی که تغییر متناوب، سیستماتیک، منظم و قانونی قدرت در دست جناح‌های سیاسی می‌تواند به تضمین رشد و توسعه اقتصادی جامعه منجر گردد. از این رو در شرایطی که جریان‌های سیاسی بر سیاستهای اقتصادی و روند توسعه جمهوری اسلامی ایران نیز تاثیر گذار بوده‌اند، با این حال توسعه اقتصادی ایران از روندی ناکارآمد، ناپایدار و بدون برنامه برخوردار بوده است. بر این اساس جریان‌های سیاسی به دلیل فقدان نگرش سیستمی و عدم نهادینه سازی الگوی اقتصادی مشخص، موجب ناپایداری و کُندی روند توسعه اقتصادی ایران شده‌اند. در واقع قطبی شدن مطالبات جریان‌های سیاسی در ایران، موجب بی ثباتی اقتصادی و به خطر افتادن توسعه اقتصادی پایدار شده و جناح‌های سیاسی ایران را به ارائه تعاریف گوناگون و بعضا متضادی از توسعه سوق داده است.
در نتیجه مهمترین هدف رساله حاضر، تحلیل و مقایسه‌ی دیگاه‌های اقتصادی جناح‌های سیاسی موجود در ایران و تاثیری است که هر یک از آنها بر روند توسعه اقتصادی ایران گذاشته‌اند. از این رو با توجه به اهمیتی که توسعه اقتصادی در ایران امروز دارد و همچنین عدم وجود پژوهش مستقلی در خصوص تاثیر جریان‌های سیاسی بر روند توسعه اقتصادی ایران، در رساله‌ی حاضر از روشهای توصیفی، تحلیلی و تطبیقی استفاده شده است. بر این اساس با توجه به ضعف جریان‌های سیاسی در خصوص طرح و اجرای یک الگوی فراگیر توسعه، می‌توان به سند چشم‌انداز بیست ساله و سیاستهای کلی اصل 44 که از سوی مقام معظم رهبری تبین شده است، اشاره نمود و آنها را اسنادی راهبردی در زمینه‌ی اشتراک و اجماع ملی در خصوص توسعه اقتصادی ایران محسوب نمود.
کلمات کلیدی:
توسعه پایدار
توسعه یافتگی
توسعه اقتصادی
گفتمان توسعه در ایران
سند چشم انداز بیست ساله
رابطه جریان‌های سیاسی و توسعه اقتصادی
مقدمه:
مقوله توسعه در جوامع در حال توسعه و حتی جوامع توسعه یافته نیازمند انگیزه، برنامه، زمان و پایداری و استمرار است. از این رو کشورهای در حال توسعه به طور عام و کشور ایران به طور خاص در صورتی می توانند به این مقوله دست بیابند که ابتدا انگیزه و تمایل توسعه در میان مردم و سیاست مداران وجود داشته باشد و سپس با تنظیم و تدوین برنامه های کوتاه، میان و بلند مدت در این راه گام بردارند. ناگفته پیداست که استمرار در اجرای برنامه های صحیح در مدت زمان طولانی می تواند ایران را به کشوری توسعه یافته تبدیل کند. بنابراین وجود برنامه ای عقلایی و اجرای درست آن دومین گام در مسیر توسعه است. ایران اولین بار در سال 1327 به برنامه ریزی توسعه ای پرداخت که تا سال 1357 ادامه یافت.
در این مدت برنامه های میان مدت عموما¬ً با مشکلاتی مواجه شدند که نتوانستند به مقصود مورد نظر برسند، با این وجود نمی توان از مفید بودن آن در این دوره چشم پوشی کرد. انقلاب اسلامی ایران در ابتدا به خاطر مشکلات فراوان داخلی و خارجی نتوانست به برنامه ای میان یا بلندمدت دست پیدا کند. اما این اتفاق در سال 1368 و پس از اتمام جنگ تحمیلی رخ داد. در حال حاضر چهارمین برنامه میان مدت توسعه در حال اجرا است.
اما مسئله این است که در فقدان برنامه و استراتژی بلندمدت توسعه ای باعث شد تا برنامه های پنج ساله نتوانند آنگونه که باید و شاید کشور را در مسیر توسعه قرار دهند. زیرا هر برنامه ای بر اساس سلیقه دولت هایی تدوین شد که در همان ایام قدرت را در دست داشتند. با توجه به اینکه از زمان پس جنگ سه گفتمان توسعه اقتصادمحور، توسعه سیاست محور و توسعه عدالت محور بر کشور حاکم بوده، برنامه-ها از استمرار و پایداری لازم بهره مند نبوده و هر یک مسیر خاصی را پیموده اند. برای جلوگیری از این پراکندگی و گام گذاشتن در مسیر توسعه، ایران نیازمند چشم انداز و استراتژی بلندمدتی بود تا راه توسعه کشور را هموار کند. این اتفاق در «سند چشم-انداز بیست ساله» ایران رخ داده است و اگر در این مدت برنامه های پیش بینی شده به طور صحیح اجرا شوند به نظر توسعه امری دست یافتنی می شود.
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات طرح1
1-1 بیان مسئله2
1-2 هدف های تحقیق4
1-3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آن4
1-4 سوال ها، متغیرها و فرضیه تحقیق5
1-5 تعاریف عملیاتی متغیرها و واژه های کلیدی6
1-6 روش تحقیق7
1-7 قلمرو تحقیق8
1-8 محدودیت ها و مشکلات تحقیق8
1-9 پیشینه تحقیق8
1-10 سازماندهی تحقیق11
فصل دوم: مباحث تئوریک: توسعه ی (مستمر) پایدار و توسعه یافتگی14
مقدمه15
2-1 ماهیت و مکاتب توسعه یافتگی 18
2-1-1 ماهیت و مفهوم توسعه19
2-1-1-1 مفهوم توسعه ی (مستمر) پایدار22
2-1-2 تئوری های توسعه یافتگی26
2-1-2-1 مکتب نوسازی27
2-1-2-2 روستو و مراحل مستمر توسعه31
2-1-2-3 ضرورت وجود برنامه در توسعه33
2-2 نبود توسعه ی پایدار و توسعه نیافتگی38
2-2-1 موانع توسعه سیاسی39
2-2-2 موانع توسعه اجتماعی و فرهنگی43
2-2-3 توسعه نیافتگی اقتصادی46
فصل سوم: تاریخچه ی گفتمان توسعه در ایران50
مقدمه51
3-1 ایران، عقب ماندگی و انقلاب مشروطه 52
3-1-1 نظریه های عقب ماندگی ایران53
3-1-2 ایران پیش از مشروطه57
3-1-2-1 اقتصاد ایران در دوره قاجار58
3-1-2-2 مشروطیت؛ ناکام در توسعه61
3-1-2-3 از مشروطه تا کودتا، روزگار آشفته67
3-1-3 اوضاع اقتصادی پس از انقلاب69
3-2-1 پهلوی و الگوهای توسعه سلطنت 71
3-2-1 رضاخان، تجدد آمرانه، توسعه درونزا72
3-2-2 محمدرضا شاه، توسعه برون زا و راه نیمه تمام81
3-2-3 اولین برنامه های عمرانی توسعه ای در ایران83
فصل چهارم: انقلاب اسلامی، جنگ و اقتصاد دولت محور (1357- 1368)90
مقدمه91
4-1 انقلاب اسلامی ایران، تئوری ها و توسعه92
4-1-1 ثبات و توسعه (60- 1357)97
4-1-2 سال های بی ثباتی، بی اعتمادی و گرایش به چپ100
4-1-3 جنگ و توسعه110
4-2 اقتصاد دولت محور و توسعه115
4-2-1 اقتصاد اسلامی117
4-2-2 اقتصاد سرمایه داری119
4-2-3 اقتصاد سوسیالیستی121
فصل پنجم: دولت هاشمی رفسنجانی و توسعه ی اقتصادمحور(1368- 1376) 124
مقدمه125
5-1 گفتمان توسعه ی اقتصادمحور (توسعه ی اقتصادی)126
5-1-1 گریز از اقتصاد دولتی – جنگی 127
5-1-2 تعدیل اقتصادی، تعدیل ساختاری129
5-1-3 انواع و مبنای تئوریک سیاست تحلیل131
5-1-4 اقتصاد؛ گفتمان غالب دوره هاشمی رفسنجانی133
5-2 دست آوردها و مشکلات136
5-2-1 آشتی نسبی با دنیای خارج136
5-2-2 خصوصی سازی، چرخشی در سیاست های اقتصادی142
5-2-3 شکست خصوصی سازی، شکست برنامه های دولت اقتصادمحور147
فصل ششم: دولت محمد خاتمی و توسعه سیاست محور (1376- 1384)160
مقدمه161
6-1 گفتمان توسعه ی سیاست محور (توسعه ی سیاسی)162
6-1-1 اصلاحات سیاسی؛ گفتمان غالب 165
6-1-2 دیدگاه های اقتصادی 169
6-2 مشکلات و دست آوردها174
6-2-1 مشکلات درونی176
6-2-2 مشکلات بیرونی180
6-2-3 دست آوردها183
فصل هفتم: دولت محمود احمدی نژاد و توسعه ی عدالت محور (1386- 1357)188
مقدمه189
7-1 گفتمان توسعه ی عدالت محور191
7-1-1 زمینه های پیدایش گفتمان عدالت محور192
7-1-2 راهبردهای کلان دولت نهم194
7-2 مشکلات و دست آوردها197
7-2-1 دست آوردهای غیرمتعارف198
7-2-2 مشکلات بنیادی، مشکلات روشی203
فصل هشتم: سند چشم انداز بیست ساله، اتخاذ برنامه ی بلندمدت توسعه 214
مقدمه 215
8-1 پارادایم سند چشم انداز217
8-1-1 برنامه و برنامه نویسی در ایران218
8-1-2 برنامه اول توسعه و تعدیل ساختاری219
8-1-3 برنامه دوم توسعه و تعدیل در تعدیل ساختاری221
8-1-4 برنامه سوم توسعه، از بی برنامگی اقتصادی تا امیدهای توسعه 223
8-1-5 برنامه چهارم توسعه، قانونی رها شده224
8-2 چشم انداز بیست ساله، گریز از ماهیتی تجددستیز231
8-2-1 اصل 44، بن بست توسعه و راه گریز از آن234
8-2-2 ولایت فقیه، سند چشم انداز و توسعه240
8-3 مشکلات و پیامدهای پارادایم چشم انداز242
8-3-1 مشکلات اجرایی سند چشم انداز243
8-3-2 پیامدهای سند چشم انداز بیست ساله244
فصل نهم: نتیجه گیری و پیشنهادات257
مقدمه258
7-1 نتیجه گیری258
7-2 پیشنهادهای حاصل تحقیق262
منابع و ماخذ263
فهرست جدول ها
جدول 2-1: برخی از اندیشه ها و اعتقادات در دنیای قدیم و جدید (تمدن قبلی- تمدن فعلی) 16
جدول 6-1: روند گسترش تجارت خارجی 169
جدول 6-2: حساب ذخیره ارزی 187
جدول 8-1 مقایسه عملکرد و اهداف رشد متغیرهای بخش واقعی اقتصاد در برنامه دوم و سوم توسعه 229
جدول 8-2 : مقایسه عملکرد و اهداف رشد متغییرهای بخش مالی اقتصاد در برنامه دوم و سوم توسعه 230
فهرست شکل ها و نمودارها
نمودار 2-1: روند دستیابی به مولفه های توسعه ی یایدار 26
نمودار 2-2: ساز و کار تاثیر متقابل نهادها و توسعه ی اقتصادی 39
نمودار 4-1: پراکندگی رابطه بین ثبات سیاسی و رشد اقتصادی 99
نمودار 4-2: نمودار پراکندگی رابطه بین حاکمیت و رشد 100
نمودار 5-1: خصوصی سازی و توسعه یافتگی 147
نمودار 8-1: ایران آینده (سند چشم اندازِ بیست ساله)249
نمودار 8-2: الگوی توسعه (سند چشم اندازِ بیست ساله) 250
نمودار 8-3: جامعه و تولید ملی 251
نمودار 8-4: امنیت ملی 252
نمودار 8-5: رفاه ملی 253
نمودار 8-6: ویژگی های فرد ایرانی 1404 254
نمودار 8-7: جایگاه منطقه ای (1404) 255
نمودار 8-8: جایگاه ایران در جهان اسلام (1404) 256
